Polska ma klimat o charakterze przejściowym pomiędzy morskim a kontynentalnym. Przejściowość ta powoduje, że wiosna przychodzi do nas z zachodu natomiast jesień i zima – ze wschodu. Przejściowy charakter klimatu Polski wpływa również na występowanie dodatkowych pór roku: przedwiośnia i przedzimia. Duże zróżnicowanie temperatury powietrza i wielkość opadów, które zależą od rzeźby i ekspozycji terenu wpływają i warunkują zmienność naszej pogody.
„Minęły słońca letniego skwary, łaskawa jesień dzieli swe dary.”
Gdzie jesteś, jesieni?
Gdzie ty jesteś, jesieni?
Tu jestem.
W suchych liściach
lecących z szelestem,
w barwnych liściach,
czerwonych i złotych,
co nad ziemią się kładą pokotem…
Z dębu strząsam dojrzałe
żołędzie,
babim latem przystrajam gałęzie,
ptakom wskażę bezpiecznie
dróg szlaki,
jeża do snu otulę pod krzakiem.
Mgły wieczorem nad wodą rozłożę
I przed zimą odejdę za morze.
H. Zdzitowiecka
Jesień zachwyca nas i pociąga bogactwem i różnorodnością kolorów, ogromną ilością przeróżnych zjawisk przyrodniczych oraz obfitością jesiennych darów. Stwarza wszystkim wiele okazji do wnikliwej obserwacji, przeżywania i działania a jej walory stanowią szczególne źródło inspiracji.
Istnieje różny podział jesieni: na wczesną i późną, na złotą polską jesień i szarugę jesienną, słotę.
Pierwszy dzień kalendarzowej jesieni przypada 23 września. W dniu kiedy lato się kończy a zaczyna jesień dochodzi do zrównania dnia z nocą. Od tego dnia noc będzie coraz dłuższa a dzień coraz krótszy. Wrzesień uważany jest za pierwszy miesiąc jesieni, bywa on w Polsce piękny, słoneczny i ciepły. Średnia temperatura waha się około 13 stopni C. Wrzesień jest miesiącem powszechnego owocowania, wyraźnie zmienia się barwa liści a na polach robi się pusto. W sadach i ogrodach dojrzewają śliwki węgierki, jabłka, gruszki, winogrona, orzechy włoskie i laskowe. Odlatują kolejne ptaki a zwierzęta przygotowują się do zimy. Wiewiórki i chomiki zaczynają robić zapasy. W ogrodach kwitną jeszcze begonie, nasturcje, astry, słoneczniki, malwy, mieczyki. Czerwienią się owoce berberysu, jarzębiny, róży i głogu. W lasach masowo występują grzyby. Opadają żołędzie, kanciaste orzeszki buku i kasztany a na drzewach iglastych otwierają się szyszki i wysypują się z nich nasiona. Pod koniec września na polach i skrajach lasów można zobaczyć „babie lato”. To małe „pajęcze samoloty”, dzięki którym małe pajączki wędrują w świat niesione z wiatrem. Na niektórych drzewach owocowych można spotkać gniazda gąsienic kuprówki rudnicy. Rozpoczynają się przyloty gawronów.
„Gdy październik ciepło trzyma, zwykle mroźna bywa zima.” Październik natomiast jest jakby przejściem od lata do chłodnej już, wilgotnej jesieni. Bywa jeszcze słoneczny, choć słońce nie dogrzewa już mocno i wcześnie zachodzi, a noce i poranki bywają bardzo chłodne. Długość dnia na początku miesiąca wynosi 11,5 godziny natomiast pod koniec – 9,5 godziny. Średnie temperatury wahają się od 6 -9,5 stopnia C.
W październiku drzewa prezentują nam piękne barwy: od żółtozielonej, przez żółtą, pomarańczową, brązową do czerwonej. Kwitnie jeszcze bluszcz i utrzymują rabaty z begonią, petunią, chryzantemą. Oto mamy piękną polską złotą jesień. Opadają żołędzie i ostatnie kasztany, na krzewach widoczne są jeszcze białe owoce śnieguliczki, czerwone jarzębu, dojrzewają skrzydlate nasiona jesionów i klonu. Z drzew iglastych opadają szyszki, traci igły modrzew. Tworzą gniazda gąsienice. Mysz polna przenosi się z pól do zabudowań. Niektóre drobne ssaki zapadają w październiku w sen zimowy, inne są już przygotowane do zimy. W październiku sprząta się rośliny korzeniowe: buraki, marchew, seler. Na polu pozostaje pietruszka, kapusta, pory. W dalszym ciągu kopie się ziemniaki ale z czasem pola pustoszeją coraz bardziej. W ciągu miesiąca można jeszcze spotkać motyle rusałki admirała i pszczoły ale pod koniec października ich sezon się już kończy. Przylatują gile a inne ptaki masowo wędrują.
„ Jaka pogoda listopadowa, taka i marcowa” W listopadzie jesień odczuwa się bardzo wyraźnie. Dzień skraca się do 8 godzin a średnia temperatura waha między 1,4-4 stopni C. Listopad to późna jesień podczas której kończy się wegetacja roślin i czynne życie zwierząt. Cała przyroda w połowie miesiąca jest już zwykle przygotowana do okresu zimowego. Opadły już liście i tworzą kolorowy dywan pod nogami. Widać jeszcze nasiona jarzębiny, kaliny, głogu, berberysu. Zielenią się igły na drzewach i krzewach iglastych. Szczególnie pięknie kontrastują z ciemną zielenią szpilek, czerwone osnówki owoców cisa. Z kwiatów można zobaczyć stokrotki, chryzantemy. Na polach zielenią się oziminy. W lasach wyraźnie widać mchy i porosty. Odlatuje na południe ostatni z ptaków – skowronek. Ale wokół domostw gromadzą się gile, sikorki, mysikróliki. W górach listopad należy już do miesięcy zimowych, gdyż śnieg leży tu niemal wszędzie.
W grudniu średnia temperatura waha się od -2,9 stopnia C do 1 stopnia C. Długość dnia wynosi nieco ponad 8 godzin. Około 21 grudnia notujemy najdłuższą noc i najkrótszy dzień. Od tego momentu zaczyna już przybywać dnia. Opady są niewielkie.
Dzieci poznają świat wszystkimi zmysłami. Natomiast źródłem bogatych doznań zmysłowych, połączonych z przeżywaniem pozytywnych emocji jest świat przyrody. Poznawanie, różnicowanie barw, kształtów, faktów, dźwięków, zapachów i smaków możliwe jest tylko podczas bezpośredniego obcowania z przyrodą. A jesień daje nam olbrzymie możliwości.
Literatura:
- Teresa Gałczyńska, Ten piękny tajemniczy świat, Warszawa 1997;
- Henryk Sandner, Zdzisława Wójcik, Kalendarz Przyrody, Warszawa 1978;
- Rene Mettler, Przyroda przez cały rok, Warszawa 1999;
- Maria Kownacka, Razem ze słonkiem. Złota jesień, Warszawa 1975;
- Maria Kownacka, Razem ze słonkiem. Szaruga jesienna, Warszawa 1975;
- Maria Przybysz-Piwko, Zbiór przysłów i zagadek dla dzieci, Warszawa 1995;
- Wychowanie w Przedszkolu nr 7,8,9/ 1993.
Opracowały: Barbara Michniewicz, Edyta Krzysiek